‘De dood van één mens is een tragedie; de dood van miljoenen slechts een statistiek.’ Deze aan Stalin toegedichte quote komt deze dagen geregeld bij me bij het zien van de speeches en videoboodschappen rond het conflict in Oekraïne. Zij bevat de kern van effectieve oorlogsretoriek: niet alleen door te dringen tot de hoofden, maar tot de harten van mensen.
Want de mentale gesteldheid is misschien niet allesbepalend, het kan wel doorslaggevend zijn. Denk aan de Vietnamoorlog waarin de Vietcong veel gemotiveerder was dan het machtige Amerikaanse leger, en uiteindelijk de strijd won.
Maar hoe zorg je voor die strijdbaarheid?
De kunst is om in het brein van je publiek gedachtestromen te veranderen en vooral gevoelens op te roepen (woede, verontwaardiging, angst, trots). Want gevoelens zetten aan tot actie. Hiervoor kun je aan aantal retorische middelen inzetten, o.a.:
- Argumentatie; denk aan het klassieke betoog, waarin je door het poneren van stellingen stapsgewijs je publiek probeert te overtuigen, zodat ze jouw eindconclusie onderschrijven. Daarbij essentieel dat je een trechter volgt, en begint met een stelling waar vrijwel niets tegen in te brengen is en zo voorts.
- Framing: dit is het gebruik van woorden die emoties oproepen. Zo hield Stalin een historische rede in juli 1941 (toen de Duitse legers naar Moskou optrokken) waarin hij het conflict geslaagd framede tot ‘de Vaderlandse Oorlog’ met het Germaanse fascisme. Dat roept veel meer gevoel op dan ‘de oorlog van het communisme tegen het fascisme.’
- Storytelling: het vertellen van verhalen heeft grote impact op onze geest. Via een proces van identificatie kun je je luisteraar meenemen in een secundaire wereld van beelden en gevoelens, zodat het lijkt of die ze zélf ervaart. Het is wetenschappelijk bewezen dat onze hersens beter toegerust zijn op het aanhoren van verhalen dan een argumentatie. De Israëlische wetenschapper Yuval Harari schreef in dit verband een interessant artikel in the Guardian.
Laten we met deze retorische middelen in het achterhoofd de speeches van Poetin en Zelensky tegenover elkaar plaatsen.
Speech Poetin over de NATO, Oekraïne en de erkenning van Donetsk en Lugansk:
Deze video wordt niet getoond omdat er (nog) niet akkoord is gegaan met het plaatsen van cookies.
Wijzig keuze
Poetin maakt in zijn speeches vooral gebruik van argumentatie en framing. In deze speech van bijna een uur deed hij een uiteenzetting waarom de Oekraïne eigenlijk onderdeel van Rusland is, en noemde de regering in Kiev steevast nazi’s.
Een belangrijk minpunt daarbij is dat zijn argumentatie niet waterdicht is. Zijn belangrijkste tegenstander Zelensky is joods, de geschiedkundige uiteenzetting leidt niet tot de overtuiging dat het binnenvallen van de Oekraïne de beste optie was. En belangrijker: je voelt er geen emotie bij.
Zelinsky’s videoboodschap waarin hij zich richtte tot het Russische volk:
Deze video wordt niet getoond omdat er (nog) niet akkoord is gegaan met het plaatsen van cookies.
Wijzig keuze
Zelensky maakt in zijn social media optredens veel gebruik van storytelling en beelden. Hij vertelde over zijn opa die in het Rode Leger diende en tegen de nazi’s vocht. In zijn T-shirt sprak hij de EU leden toe en hij verklaarde tegen Biden ‘Ik heb ammunitie nodig, geen lift’. Zo leren we hem kennen als een bevlogen leider, en we verbinden ons aan hem als mens.
Waar Poetin in zijn speeches kiest voor ontmenselijken en dreigen, appelleert Zelensky juist aan onze menselijkheid. Je zou kunnen zeggen: Poetin richt zich op onze hoofden, maar Zelensky wint onze harten.
Zoals Stalin al wist: de dood van één mens – mits verteld in een goed verhaal – voelt aan als een tragedie. Zelensky’s optredens roepen sterke gevoelens op van verontwaardiging, woede en medeleven. Het gevolg is dat zij over de hele wereld protest oproepen en er actie wordt ondernomen om Oekraïne te steunen.
Al is de situatie op de grond verre van rooskleurig, deze belangrijke strijd heeft Oekraïne voorlopig gewonnen. Hoe het verder gaat, is de grote vraag. Rusland lijkt de controle naar zich toe te trekken door alle media buiten te sluiten zoals in de Stalinistische tijd. De kunst zal worden om toch het Russische en Oekraïense publiek te bereiken, een strijd die zich vooral op het internet zal gaan afspelen. In ieder geval heeft Zelensky deze belangrijke eerste slag gewonnen.